"Heyvanlardan qidalanmaq üçün istifadə etməyi təbii hal hesab edirəm, lakin bunu düzgün qaydada etmək lazımdır. Heyvanlara rahat həyat və ağrısız ölüm verməliyik. Biz heyvanlara hörmət etməyə məcburuq."
Temple Grandin Kolorado Dövlət Universitetində heyvandarlıq elmləri üzrə professor, yazıçı, autizm aktivisti və heyvandarlıq sektorunda məsləhətçidir. Temple Grandin iribuynuzlu heyvanların idarə olunması zamanı heyvanlarla düzgün rəftar etmək üçün davranış qaydaları sistemini yaratmışdır. Həmçinin, autist uşaqları sakitləşdirmək məqsədilə Hug Box (qucaqlama qutusu) adlanan mexanizmdən istifadə etmək də onun fikri olmuşdur.
Autizmin müxtəlif dərəcələri var. Bu məndə olduğu kimi yumşaq formada yansıya bilər, həm də bir uşağın heç vaxt danışmağı öyrənə bilməyəcəyi kimi ağır dərəcələrdə də ola bilər.
Autizm xəstəliyi olan bir insan kimi heyvanların düşüncələrini anlamaq mənə asandır, çünki mən də düşünərkən beynimdə eyni proseslər gedir.
Bir dəfə at məşqçisi mənə dedi, "Heyvanlar düşünmürlər, onlar sadəcə assosiasiyalar qururlar." Mən belə cavab verdim, "Əgər assosiasiyalar qurmaq düşünmək sayılmırsa, o zaman mən də düşünmürəm."
Autistlər və heyvanlar, hər ikisi vizual əlaqələndirmələr yaradaraq düşünürlər. Bu əlaqələndirmələr hadisələrin şəkilləri kimidir və çox spesifikdirlər. Məsələn, at naxırda olan saqqallı bir adamın ona yaxşı davrandığı halda belə ondan qorxa bilər. Bu situasiya keçmişdə hər hansı saqqallı bir adamın ona at naxırında pis davranması ilə bağlıdır.
Mənim verbal (nitqli) ünsiyyətə əsaslanan düşüncələrim yoxdur. Mən beynimdə olan videolentlərdəki rəsimlərlə düşünürəm. Hər hansı bir şeyi yadıma salmaq istəyəndə mən ancaq rəsimlər görürəm. Əvvəllər elə bilirdim ki, hamı mənim kimi düşünür. Sonra insanlarla necə düşündükləri barədə söhbət etməyə başlayanda anladım ki, onlar tamamilə fərqli formada düşünürlər.
Qorxu autizm xəstəliyində, həmçinin at və iribuynuzlu ov heyvanlarında başlıca emosiyalardan biridir. Atların və iribuynuzlu heyvanların qorxmalarına səbəb olan şeylər autist uşaqları da qorxudur. Məsələn, küləkli havada uçan kağız parçası kimi hərəkət edən hər hansı kiçik bir əşya qorxu hissi yarada bilir.
Həm heyvanlar, həm də autistlər yüksək, zil səslərdən qorxurlar. Mənim hələ də yüksək səslərlə bağlı qorxularım var.
Mən uşaq olanda məktəbdə çalınan zəngin səsi sanki diş həkiminin burğusunun səsi kimi qulaqlarımda çalardı. At yarışlarındakı mikrofon səsi də çox güman ki atlarda buna bənzər təsir yaradır.
Qorxu ilə bağlı xatirələr beyindən silinmir.
Qorxu heyvanlarda ən önəmli xasiyyət və temperament göstəricisidir. Daha çılğın temperamentli heyvanlar adətən daha ürkək olurlar və qorxu ilə bağlı xatirələri daha çox yadda qalan olur. Lakin, soyuqqanlı, sakit temperamentli heyvanlarda bunun əksi müşahidə olunur.
Qorxu nəticəsində ortaya çıxan davranışlar müxtəlif olur. Qorxu atın qaçmasına, hücum çəkməsinə səbəb ola bilər. Məsələn, at əgər uzun müddət təpik atırsa və ya dişləməyə cəhd edirsə bu heç də aqressiv davranış sayılmır, bunun səbəbi qorxudur. Qorxduğu hallarda at qaçıb qurtula bilmirsə hücum etməyə başlayır.
İt təlimçiləri deyirlər ki, qorxu səbəbiylə heyvanın sərgilədiyi pis davranışı cəzalandırmaq heç də yaxşı fikir deyil. Bu daha da pis nəticələrə səbəb olacaq. At kişnəmək, hücum etmək kimi aqressiv davranışlar göstərdiyi zaman məşqçi atın əsəbi olduğunu düşünüb yanlış anlaşılma səbəbilə özü də əsəbləşə bilər. Halbuki əslində at sadəcə çox qorxmuş ola bilər.
"Əgər sehirli çubuqla autizmin kökü yer üzündən silinsəydi, insanlar hələ də mağaranın qarşısında, tonqalın ətrafına yığışaraq ünsiyyət qurardılar.”
Temple Grandinin 'Thinking the way animals do' adlı mühazirəsindən.
Tərcümə: Kamala Imanova
